In 1648 schilderde Bartholomeus van der Helst zijn beroemdste werk: ‘De Schuttersmaaltijd’. Het ontstond naar aanleiding van de afkondiging van de Vrede van Munster, op 5 juni 1648, waarmee een einde kwam aan de Tachtigjarige Oorlog. De Amsterdammers hadden zich bijzonder sterk gemaakt voor de vrede met Spanje, vooral ook uit economische overwegingen. Omdat zij de Spanjaarden niet wilden irriteren met grootschalige overwinningsfeesten, legden zij tijdens de officiële viering de nadruk op het einde van de oorlog en de verzoening. De Amsterdamse burgervendels vierden de vrede met een maaltijd en in de Handboogdoelen werd een schietwedstrijd georganiseerd. Voor de oude zaal van de Voetboogdoelen werden twee groepsportretten in opdracht gegeven, één bij Govert Flinck en één bij Bartholomeus van der Helst.
Het schilderij van Van der Helst toont de officieren van de compagnie van kapitein Cornelis Jansz. Witsen en luitenant Johan Oetgens van Waveren bij de schuttersmaaltijd die op 18 juni in de Voetboogdoelen plaatsvond. De voorstelling moet niet direct worden opgevat als een realistische weergave van deze bijeenkomst, maar veel meer als een symbolische vredesmaaltijd, waardoor de Amsterdamse politiek van verzoening wordt onderstreept.
De officieren en het doelenpersoneel zijn geportretteerd aan een lange tafel. De belangrijkste schutters zitten voor deze tafel, de anderen erachter. Rechts schudden kapitein Witsen en luitenant Van Waveren elkaar de hand. Deze handdruk symboliseert het zojuist gesloten ‘eeuwige verbondt’ dat wordt geroemd in de dichtregels van Jan Vos die staan op het op de trom in de voorgrond geschilderde blad papier. Witsen biedt Van Waveren bovendien de drinkhoorn van het Sint Jorisgilde als ‘hooren van de Vreê’ aan. Achter de kapitein zijn de twee sergeanten, Thomas Hartog en Dirck Claes Thoveling, afgebeeld. Centraal in het beeldvlak, midden voor de tafel, zit vaandrig Jacob Banningh met over zijn schouder het vaandel met daarop de Amsterdamse maagd. Naast hem zit de tamboer, die wordt aangesproken door een oudere man.
De schutters achter de tafel doen zich tegoed aan het voedsel en de drank die op de tafel zijn uitgestald of worden aangedragen door bedienden. Keek op het schuttersstuk uit 1639 het merendeel van de schutters de beschouwer aan, hier hebben slechts drie figuren hun blik op een denkbeeldig publiek gericht: de vaandrig, een man uiterst rechts en een jonge man rechtsboven hem.
Van der Helst heeft in ‘De Schuttersmaaltijd’ een heldere manier van schilderen toegepast, die is bereikt door het gebruik van licht en kleur. In vergelijking met het schuttersstuk uit 1639 waarop de kleurstelling vrij monotoon is, zijn de kleuren hier bijna bont. Dit draagt bij tot het feestelijke karakter van de scène, dat ook al wordt bewerkstelligd door de uitbundige bewegingen van de schutters. Daarnaast hebben de veelkleurigheid en de fellere belichting een grotere plasticiteit tot gevolg. De hoofden van de schutters zijn alle zeer sterk gekarakteriseerd, en de verschillende beeldelementen zijn met oog voor detail en op een realistische manier weergegeven.
Net als bij de Bicker-compagnie uit 1639 komt het licht in dit groepsportret van rechts. In beide gevallen is bij de belichting rekening gehouden met de plaats waar het schilderij moest komen te hangen. In het geval van ‘De Schuttersmaaltijd’ was dat de ‘Oude Sael’ op de eerste verdieping van de Voetboogdoelen. Van der Helst heeft ook de vredesmaaltijd in deze ruimte gesitueerd: door het raam is de aan de overkant van de Singel gelegen brouwerij ‘het Lam’ te zien met de daarnaast gelegen Doopsgezinde kerk.
Bartholomeus van der Helst 